استفاده انسان از گیاهان به عنوان دارو دارای سابقه طولانی است به طوریکه از ابتدای تمدن بشری تاکنون مصرف گیاهان دارویی ادامه دارد. مصرف گیاهان دارویی و داروهای گیاهی در کشورهای مختلف روز به روز در حال افزایش است و این به دلیل به اثبات رسیدن اثربخشی بسیاری از این مواد در مجامع علمی و مقبولیت آن در اکثر جوامع بشری است.
به دلیل نگرانی روزافزون در مورد عوارض داروهای شیمیایی و بیاثر بودن تعدادی از آنها در مصرف طولانی مدت، استفاده از ترکیبات طبیعی به صورت جایگزین یا مکمل درمان، بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. داروهای گیاهی به عنوان درمان جایگزین با عوارض کمتر و خواص متعدد و در برخی موارد به عنوان تنها درمان مؤثر مورد استفاده قرار میگیرد.
فلات ایران به عنوان منشأ و خاستگاه بسیاری از گیاهان دارویی معرفی شده است و با توجه به نیاز صنایع دارویی، غذایی، آرایشی و بهداشتی به گیاهان دارویی به عنوان مواد اولیه تولیدات صنایع مذکور، کشت گیاهان دارویی در کشور ما در حال گسترش بوده و در این رابطه انجام تحقیقات و مطالعات بیشتری لازم است. نیاز صنعت داروسازی به مواد مؤثره گیاهان به حدی زیاد است که امکان تأمین آن از طبیعت غیر ممکن است، بنابراین بسیاری از این گیاهان باید در مزارع بزرگ کشت شوند تا گیاه کیفیت و میزان مواد مؤثره خود را حفظ کند.
روند روبه افزایش مصرف گیاهان دارویی بدون توسعه روشهای مناسب کاشت و مدیریت و برنامهریزی صحیح، پیامدهای نگرانکنندهای نظیر تخریب محیط زیست را در بر خواهد داشت. اگرچه قیمت گیاهان دارویی جمعآوری شده از عرصههای طبیعی و وحشی بسیار ارزان است،
ولی برای جلوگیری از نابودی این عرصهها، عدم یکنواختی محصولات جمعآوریشده و در بعضی موارد کیفیت پایین آنها، اجرای عملیات پس از برداشت نامناسب و درنهایت ناکافی، پاسخ گوی نیاز صنایع دارویی نمیباشد و به منظور رفع نیاز صنایع دارویی، باید تولید گیاهان دارویی در مزارع و همچنین فرآوری صنعتی آنها توسط متخصصان مربوطه صورت گیرد؛ به طوری که از منابع طبیعی به عنوان الگو و مدل به منظور تولید انبوه مواد دارویی در کشت و صنعت بهرهبرداری گردد.
فلات ایران از اقلیمهای گوناگونی برخوردار است، به همین دلیل گونههای گیاهی متنوعی در آن انتشار دارند. در این فلات پهنه اصلی انتشار جوامع گیاهی متعلق به کشور ایران است. در میان فلور غنی ایران که بیش از 7500 گونه گیاهی را در بر میگیرد، تعداد بسیاری از آنها را گیاهانی تشکیل میدهند که برخی از آنها به سبب دارا بودن خاصیت درمانی، دارویی نامیده میشود.
گیاهان دارویی جزء اولین گیاهانی بودهاند که توسط بشر جمعآوری و مورد کشت و کار قرار گرفتند. به طور مشخص از اوایل قرن نوزدهم که دانشمندان پی بردند که میتوانند از مواد مؤثره دارویی موجود در گیاهان در صنایع داروسازی استفاده کنند، از آن پس روشهای علمی ویژهای برای استخراج مواد مؤثره موجود در گیاهان و نیز برای اعمال اثرات آنها بر انسان، جایگزین روشهای سنتی گردید. به بیان دقیق تر از این تاریخ به بعد بود که تحقیقات بر روی گیاهان دارویی با هدف جداسازی مواد فعال موجود در آنها و مشخصسازی ترکیب آن و اثرات دارویی مرتبط با آنها تدریجاً انجام گرفت.
مراتع استان آذربایجان غربی
ربابه سیدی یکانی استاد دانشگاه و کارشناس گیاهات دارویی در گفت و گو با خبرنگار،خبرگزاری علم و فناوری آذربایجان غربی، گفت:استان آذربایجان غربی دارای مراتع مرغوب و فراوانی است و به همین جهت از نقاط مستعد دامپروری ایران و دارای انواع دام موجود در کشور می باشد. هر قدر به مرز غربی کشور نزدیک می شویم مراتع طبیعی بیشتر و مرغوبتر می شود.
مراتع طبیعی این استان اغلب ییلاقی است و مهمترین آنها در نوار مرزی بین ایران و ترکیه و ایران و عراق قرار دارد. مراتع نیمه مصنوعی به صورت چمنزارهایی هستند که در پیرامون روستاها دیده می شوند .مراتع گاومیشی بیشتر در پیرامون شهرهای ارومیه، خوی و سلماس دیده می شود که به علت رطوبت زیاد اغلب به صورت باتلاقی است و سطح آن معمولاً پوشیده از علف است.
جنگل های استان آذربایجان غربی
وی ادامه داد:جنگل های این استان به طور عمده روی کوه های نوار مرزی ایران و عراق قرار دارد و مهمترین آنها جنگل سردشت می باشد. این جنگل ها دنباله جنگل های غرب ایران است و هرچه به شمال می رویم تُنُکتر می شود و پس از مسافتی از صورت جنگل های انبوه خارج شده و گروه های خیلی پراکنده و تنکی روی نوار مرزی و برخی نقاط دیگر تشکیل می دهد که اغلب مورد تخریب انسان و دام قرار گرفته اند و آثار این جنگل ها را تا شهرستان خوی می توان دید.
سیدی گفت:جنگل های سردشت در نقاط سهل الوصول و اطراف جاده ها اغلب قطع شده و گاهی به صورت بوته زار درآمده اند ولی در نقاط دوردست به صورت جنگل های نسبتاً انبوه جلب نظر می کند. این جنگل ها از تیپ بلوط می باشد و حدود سه چهارم درخت های آن را بلوط و بقیه را درختان دیگر از قبیل گونه های زیر تشکیل می دهد :ولیک، سقز، گردو، کرکو، زبان گنجشک، سیاه آل، گلابی وحشی، توت سفید، گوجه سبز، سماق، پسته و مقداری درختچه مانند شن، سیاهتلو و غیره.
این استاد دانشگاه افزود:بهره برداری های زیانبار و تخریب جنگل ها طی سالیان اخیر موجب از بین رفن این منابع طبیعی شده است. این بهره برداری ها شامل قطع شاخ و برگ درختان برای تغذیه دام و سوخت، قطع درختان برای تیر و ستون خانه های روستایی و تبدیل زمین های جنگلی به زمین های زراعتی، زغالگیری از علل عمده نابودی جنگل ها بوده است .از گیاهانی که پوشش گیاهی زمین جنگل را تشکیل می دهند، گونه های زیر را می توان نام برد:گون، تمشک، کاسنی، ختمی، کنگر وحشی، کاهو وحشی، شیرین بیان، بارهنگ، پیاز کوهی، گل ماهور، پنیرک، مقداری کمی ریواس، فرفیون، گزنه، گل گاوزبان، درمنه، بومادران، یونجه، خلر، یولاف، جو وحشی و غیره.
پوشش گیاهی استان آذربایجان غربی
این استاد دانشگاه گفت:منطقه آذربایجان پس از سواحل دریای مازندران از مرطوب ترین قسمت های ایران است و به همین علت نواحی لخت و بی پوشش گیاهی در آن کمتر دیده می شود. کوهستان های مرتفع در آذربایجان غربی هرچند باعث جلب رطوبت و خنکی هوا شده اند، ولی قسمتی از این ارتفاعات از جمله کوه های شمالی استان صخره ای و کم گیاه می باشند. بیش از 446 گونه گیاه دارویی در استان آذربایجان غربی میروید که متاسفانه انقراض 60 گونه گیاهی استان به علت عدم آگاهی و برداشت بیرویه مردم به وقوع پیوسته است.
این کارشناس افزود:در استان آذربایجان غربی مخصوصاً کناره های غربی و شمال غربی دریاچه ارومیه گیاه خارشتر که گیاه مناطق خشک و کویری می باشد می روید. این گیاه برای خوراک دام و مصارف دیگر جمع آوری می شود. گیاه دارویی شیرین بیان نیز در اغلب نقاط کوهستانی آذربایجان می روید و ریشه آن مورد استفاده طبی قرار می گیرد. از گیاهان معروف دارویی ناحیه سردشت یک نوع از شقایق وحشی کشف گردیده که می توان از آن، دارویی برای مبارزه با اعتیاد به دست آورد. خصوصیت این دارو در کنگره جهانی داروشناسی تأیید شده و به نام گیاه «آریا» به ثبت رسیده است
خطر انقراض گیاهان دارویی در استان
سیدی افزود:منابع طبیعی کشور بهخصوص استان آذربایجان غربی به علت بهرهبرداریهای نادرست و بدون برنامه در سالهای اخیر لطمه دیده و به شدت سیر قهقرا را در پیش دارند، به طوری که یکی از مهمترین بهرهبرداریها از منابع طبیعی به خصوص از مراتع و جنگلها، قطع درختان بهمنظور تعلیف دام، برداشت بیرویه گیاهان دارویی– خوراکی و زینتی است .
تغذیه، درمان و نیازهای دیگر، گیاهان را در زندگی انسان برجسته کرده در زمانهای نهچندان دور تنها درمان دردها و بهبود بخشنده زخمها، گیاهان بودند. امروزه این دانش عظیم در حال اضمحلال بوده و نسل میانه و جوان مردم ایران و بهخصوص خطه آذربایجان غربی به شدت از این گنجینه دور شده و وابسته طب جدید و دارو و درمان آن شدهاند .جمعآوری و شناسایی گیاهان دارویی روئیده در مناطق مختلف استان اهمیت این مقوله، یعنی دانش بومی در ارتباط با گیاهان، بهخصوص گیاهان دارویی را بیش از پیش روشن کرده است
.صنعت گیاهان دارویی یکی از معدود صنایع دارای رشد دورقمی است؛ بهطوری که حدود 50 درصد از داروهای تولیدشده در جهان، منشا طبیعی دارند که با تغییراتی بهعنوان دارو مورد استفاده قرار میگیرند. صنعت داروسازی نه تنها در ایران، بلکه در کل دنیا از اهمیت زیادی برخوردار است؛ به گونهای که به عنوان دومین صنعت مهم دنیا شناخته شده است.
وی افزود:امروزه با توجه به نوع نگرش دنیا نسبت به دارو، داروهای طبیعی و گیاهی که از آن بهعنوان طلای سبز یاد میشود، مورد استقبال روز افزون مردم قرار گرفته است .گرایش عمومی جامعه به استفاده از دارو و درمان گیاهی و بهطور کلی فرآوردههای طبیعی بهویژه طی سالهای اخیر روبه افزایش بوده و مهمترین علل آن، اثبات اثرات مخرب و جانبی داروهای شیمیایی از یک طرف و ایجاد آلودگیهای زیستمحیطی که کره زمین را تهدید میکند.
این استاد دانشگاه ادامه داد:از سوی دیگر بوده است. در استان آذربایجان غربی هماکنون 60 گونه گیاهی به عنوان گیاه خوراکی و دارویی در حال برداشت بیرویه توسط بهرهبرداران سنتی است. اینگونه ها هماکنون جزو گونههای در معرض انقراض محسوب میشوند. برداشت بیرویه و غیراصولی و تغییرات آب و هوایی عامل اصلی انقراض گیاهان دارویی این استان است. زعفران وحشی، الاگز، انواع پیاز کوهی، کنگر، مندی و گل آقا جزو گونههای در معرض انقراض جدی هستند.
کشاورزی، گیاهان دارویی و اشتغال
وی گفت:نظر به این که در حال حاضر میان عرضه و تقاضای بازار کار، شکاف زیادی وجود دارد و این مسئله سبب افزایش نرخ بیکاری شده است، از این رو لزوم سرمایه گذاری برای اشتغال آفرینی سریع و زودبازده، بسیار مهم تلقی می شود.
