آماده سازی زمین برای کشت گیاهان دارویی

مقدمه

ویژگی های خاک و بستر رشد گیاهان از لحاظ خواص فیزیکی (بافت، ساختمان، نفوذپذیری و…)، شیمیایی (واکنش خاک ، اماح خاک) و بیولوژ یکی (میکرو ارگانیسم ها) از عوامل مهم و تاثیر گذار برچگونگی رشد و نمو و مقدار ماده موثره گیاهان دارویی هستند. برخی از گیاهان دارویی به خاک سنگین و برخی به خاک های نسبتا سبک نیاز دارند .

عمق خاک زراعی ، عناصر غذایی آن، ذرات تشکیل دهنده خاک ها و ده ها عامل دیگر در کمیت و کیفیت گیاهان دارویی تاثیر گذارند. اگر خاکی دارای خصوصیات خوب برای کشت گیاهان دارویی نباشد، باید به روش صحیح و اصولی اصلاح شده و بعد مورد کشت قرار بگیرد. بدین منظور بعد از انتخاب زمین مناسب خاک آن را باید از سه جنبه مکانیکی یا فیزیکی ، شیمیایی و بیولوژیکی برای بسترگیاه آماده سازی نمود.

آماده سازی زمین

خاک از دیدگاه جهانی پس از آب وهوا، سومین جزء عمده محیط زیست تلقی می شود. ، خاک مادر تولیدات گیاهی است و محل استقرار و استحکام گیاه و نیز محل تجمع و ذخیره غذا، آب و هوا برای گیاه است. خاک حاصلخیز یکی از عوامل بسیار مهم در رشد و نمو و افزایش ماده موثره در گیاهان دارویی تلقی می شود. در ضمن میکروارگانیسم های متعددی از گروه باکتری ها و قارچ ها نیز در خاک وجود دارند که از لحاظ کشاورزی برای کشت و کار گیاهان دارویی اهمیت فراوانی دارند.

انتخاب زمین

پرورش دهندگان گیاهان دارویی باید در انتخاب زمین از نظر آلودگی دقت داشته باشند. زیرا بعضی از خاک ها بر اثر فعالیت های مختلف انسانی، دچار آلودگی می شود. آلودگی خاک عبارت است از وجود ، پخش یا آمیختن یک یا چند ماده خارجی به خاک به طوری که کیفیت فیزیکی ، شیمیایی و بیولوژیکی آن را برای انسان یا سایر موجودات زنده بصورت زیان آور تغییردهد.

پاکسازی زمین

در بسیاری از موارد ، زمین برای شروع عملیات تهیه زمین و کاشت ، حاضر و آماده نیست. ممکن است در سطح زمین موانع و عوارضی نظیر سنگ چوب و زباله های شهری، پستی و بلندی و بقایای گیاهان قبلی باشد. این موانع، اجرای عملیات شخم را مشکل یا غیرممکن خواهد بود. لذا باید قبل از شخم، این موانع را رفع نمود.

اصلاح خاک وکود دهی

خصوصیات فیزیکی ، شیمیایی و بیولوژ یکی خاک از مهمترین عوامل برای رشد و نمو گیاهان دارویی و ماده موثره آنها می باشد . علت اختلاف میزان ماده موثره در یک گونه که در دو منطقه با خاک یکسان کشت شده اند عوامل محیطی می باشد.

خصوصیات فیزیکی خاک

هنگام کاشت گیاهان دارویی دائمی در زمین ، ابتدا باید به مطالعه بافت خاک پرداخته و گیاه دارویی مناسب را با توجه به نوع خاک انتخاب نمود. سپس به مطالعه درصد مواد آلی و عناصر موجود در آن پرداخت.

نوع بافت خاک برای رشد ونمو بهتر گیاهان دارویی که اندام های زیر زمینی آنها مورد بهره برداری قرار می گیرد مانند: سنبل الطیب، شیرین بیان و زنجبیل اهمیت فراوانی دارد. به عبارتی دیگر، خاک های سبک شنی در مقایسه با خاک های سنگین رسی برای رشد و تولید این گیاهان اهمیت ویژه ای دارند.

خصوصیات شیمیایی خاک

خصوصیات شیمیایی خاک مانند واکنش اسیدیته خاک (pH) و شوری خاک (EC) در رابطه با کشت و پرورش گیاهان دارویی همواره باید مورد نظر باشد. تعیین اسیدیته خاک در تشخیص اختالات مربوط به رشد گیاه بسیار حائز اهمیت است و مهمترین تاثیرآن از نظر تغذیه گیاه می باشد.

بیشتر گیاهان دارویی بدون هیچ گونه زیانی ،به مواد موثره و رشد خود می توانند تغییرات حدود ۱/۵ تا ۲ درجه pH را به خوبی تحمل و به رشد و نمو خود ادامه دهند. به طور مثال واکنش اسیدیته مناسب خاک از نظر کاشت برای گیاه دارویی بابونه ۷/۳ تا ۸/۱ و شیرین بیان ۵/۵ تا ۸ می باشد. از میان خاک های اسیدی ، قلیایی و خنثی می توان گفت: خاکهای خنثی برای رشد گیاهان دارویی مناسب تر هستند.

شوری خاک نقش تع یین کننده ای در رشد و نمو گیاهان دارویی دارد. اکثر گیاهان به شوری حساس هستند اما گروه کوچکی از گیاهان می توانند شوری را تا حدی تحمل نمایند. شوری خاک بر میزان تجمع مواد موثره گیاهان دارویی موثر می باشد. لذا تع یین میزان شوری خاک در انتخاب گیاه دارویی نقش موثری ایفا می کند.

حاصلخیزی خاک

خاک حاصلخیز: خاکی است که بتواند کلیه نیاز های غذایی گیاه دارویی را در طول رشد تامین نماید و این در صورتی است که درجه حرارت،رطوبت و سایر عوامل مناسب باشند. عناصر غذایی با تاثیری که بررشد رویشی و زایشی گیاهان دارند، باعث تغییراتی در عملکرد محصول می شوند و کمیت و کیفیت مواد موثره را تحت تاثیر قرار می دهند. توصیه کودی یکی از اساسی ترین عامل در رفع نیاز عناصر غذایی در گیاهان است. که باید با درنظر گرفتن موارد فوق صورت گیرد.

تعریف کود

هر نوع موادی که جهت تقویت خاک و بالا بردن حاصلخیزی آن که چه از نظر کیفی و چه از نظر کمی همچنین باعث افزایش عملکرد محصول می شود را کود می گویند .

کودهای آلی یا ارگانیک

به کود هایی اطلاق می شوند که منشا طبیعی دارند. ضمن افزایش مقدار عناصر مغذی خاک، ساختمان خاک را نیز اصلاح و پایدار نموده که به این ترتیب روی بسیاری از خصوصیات فیز یکی و شیمیایی خاک اثر مثبت دارد. کودهای آلی شامل کودهای دامی ، کمپوست و کود سبز می باشند .

کودهای بیولوژیک یا زیستی

کودهای زیستی، میکروارگانیسم هایی هستند که قادرند عناصر غذایی خاک را در یک فرآیند زیستی تبدیل به مواد مغذی همچون ویتامین ها و دیگر مواد معدنی کرده و به ریشه گیاه برسانند. مصرف کودهای زیستی کم هزینه تر هستند و در اکوسیستم آلودگی به وجود نمی آورد.

امروزه با توجه به ایجاد آلودگی های زیست محیطی و بهداشتی که از مصرف کودهای شیمیایی حاصل می شود متخصصین را برآن داشته که هر چه بیشتر از موجودات زنده خاک در جهت تأمین نیازهای غذایی گیاه کمک بگیرند و بدین سان تولید و مصرف کودهای بیولوژ کیی به عنوان مهمترین تحول در زمینه کشاورزی به شمار رفته و مورد توجه سرمایه گذاران بخش کشاورزی در سطح جهان قرار گرفته است.

کودهای شیمیایی

به مواد معدنی که دارای یک یا چند عنصر لازم برای تعذیه گیاهان هستند کود شیمیایی گفته می شود. کود های شیمیایی را بر اساس نوع عنصر تقسیم بندی می کنند.

مهمترین کودهای شیمیایی عبارتند از:

الف- کودهای ازته: ازت ازجمله موادی است که در تمام دوره های رشد و نمو گیاهان مورد نیاز است. کودهای ازته تاثیر عمده ای در ساقه زایی، برگ زایی، و جوانه زنی گیاهان دارند و به طور کلی رشد رویشی گیاهان را سرعت می دهند. کود ازت را معمولا در چند مرحله، یک مرحله بصورت کود پایه و دو مرحله بصورت کود سرک مصرف می کنند. ازت را به صورت کودهای اوره، نیترات آمونیوم، سولفات آمونیوم در اختیار گیاهان قرار می دهند.

ب- کودهای فسفاته: فسفات در ریشه زایی و رشد زایشی (تولید گل ، میوه و بذر) نقش اساسی دارد. این کود از حلالیت کمی برخوردار است. به همین خاطر باید قبل از کاشت به زمین داده شود تا در مرحله گلدهی در اختیار گیاه قرار گیرد. همچنین وجود فسفر باعث سهولت در جذب ازت از سوی گیاهان می شود. فسفر را بصورت های سوپرفسفات معمولی، سوپرفسفات تریپلو فسفات آمونیوم در دسترس گیاهان قرار می دهند.

ج- کودهای پتاسه : پتاسیم تقریباً در تمام فرآیندهای متعدد فیزیولوژی رشد گیاه نقش دارد. این عنصر همچنین باعث افزایش مقاومت گیاهان در برابر کم آبی، سرمازدگی، آفات و بیماری ها می گردد. پتاسیم بصورت های مختلف مانند: سولفات دو پتاس و کلرو پتاس در دسترس گیاهان قرار می گیرد.

خاک ورزی

به آن دسته تلاش های مکانیکی که برای بهم زدن خاک در راستای آماده سازی بسر برای کاشت گیاهان زراعی و باغی انجام می گیرد، خاک ورزی می گویند. خاک ورزی را به منظورهای مختلفی چون تهیه بستر بذر، افزایش نفوذپذیری آب و هوا در خاک، مدفون کردن بقایای گیاهی در زیر خاک، مخلوط کردن انواع کودها با خاک، از بین بردن علف های هرز، کنترل و کاهش جمعیت آفات و بیماری ها، شکستن سله خاک، شکستن لایه های محدودکننده رشد ریشه، حفظ رطوبت خاک و … انجام می دهند. عملیات خا ک ورزی باید به طور صحیح و در زمان مناسب انجام گیرد.

خاک ورزی اولیه

خاک ورزی اولیه عملیاتی مانند زیرورو کردن خاک است که برای شکستن مقاومت خاک در مقابل استقرار و جوانه زنی بذرصورت می گیرد. این نوع خاک ورزی ، شامل عملیاتی مانند شخم است که نسبتا عمیق و معمولا سطح خاک پس از خاک ورزی اولیه ناهموار باقی می ماند. با اجرای شخم اهداف زیر تامین می شود : بریدن و متلاشی نمودن خاک، دفن بقایای گیاهی و علف هرز، مخلوط کردن بقایای گیاهی با خاک زراعی، افزایش نفوذپذیری خاک و… می باشد. در اجرای عملیات شخم علاوه بر توجه به تناسب ماشین با نوع زمین، خاک و گیاه، زمان و نحوه انجام نیز بسیار مهم است.

عملیات شخم معمولا در سطوح کم و اراضی کوچک با ابزار و ادوات دستی ویا با استفاده از نیروی حیوانات و خیش ودرسطوح وسیع تر بصورت مکانیزه با استفاده از ادوات و ماشین هایی مانند: تراکتور و انواع گاو آهن انجام می گیرد.

خاک ورزی ثانویه

پس از انجام عملیات اولیه تهیه زمین، یک سری عملیات تکمیلی مانند: خرد کردن کلوخه ها، نرم کردن خاک، تسطیح زمین، ریشه کن نمودن علف های هرز، مخلوط کردن کودهای آلی و معدنی، سله شکنی و … بر خاک انجام می پذیرد که به آن خاک ورزی ثانویه می گویند. برای انجام این عملیات از اداواتی مانند: دیسک، هرس یا دندانه، غلتک، ماله، کولتیواتور، شیار کن، نهر کن، مرز بند و … استفاده می شود.

اهداف خاک ورزی ثانویه

نرم کردن بیشتر خاک و اصلاح بستر بذر، تسطیح و فشردن خاک سطحی ، کنترل علف های هرز، مخلوط کردن کودهای پایه با خاک، شکل دادن سطح زمین و…می باشد.

خاک ورزی ویژه

به مجموعه اقداماتی که پس از آماده سازی بستر بذر، به منظور تکمیل بستر سازی و تسطیح زمین و آبیاری زمین انجام می گیرد ( خاک ورزی ویژه ) می گویند. از مهمترین ادوات خاک ورزی ویژه می توان از نهر کن ها، شیار کش و مرزکش ها نام برد.

شکل دهی زمین

در برخی شرایط با توجه به نوع گیاه دارویی و نوع استفاده از اندام مورد نظر آن ، نوع آبیاری، شرایط منطقه رسم و عادات کشاورزان عملیات دیگری برای آماده شدن زمین جهت کاشت باید انجام گیرد.برخی از این عملیات عبارتند از:ایجاد شیار،ایجاد جوی و پشته، کرت بندی و…

ایجاد شیار

در این روش تمام سطح زیر کشت به جوی های کوچک و پشته های کوچک بین جوی ها تقسیم می شود. که به آنها شیار یا فارو می گویند. از مزایای این روش مکانیزه بودن عملیات داشت و برداشت، تلفات کمتر آب، توانایی تغییر دادن شیب زمین با تغییر دادن جهت فاروها، سله نبستن زمین بخصوص موقع سبز شدن بذرو… می باشد.

این روش مناسب کاشت گیاهان دارویی مانند : آویشن، نعناع فلفلی، سنبل الطیب، مریم گلی، رزماری، رازیانه، اسطوخدوس و … می باشد. برای ایجاد شیار ها بر روی زمین در سطوح کوچک از شیار ساز دستی و درسطوح بزرگ از ماشین شیار ساز چند ردیفه یا فاروئر استفاده می گردد. فاروئر در حقیقت نهرکن کوچکی است که برای ایجاد شیارهای لازم مورد استفاده قرار می گیرد.