گیاهان دارویی از جمله محصولاتی هستند که پتانسیل بالایی در کشور به منظور صادرات دارند. نخستین گام براي بازاریابی صادراتی، تعیین بازار هدف و مشخص کردن نیازهایی از آن بازار خواهد بود که براي محصولات و خدمات شرکت ایجاد تقاضا می نماید. با توجه به پتانسیل بالاي تولید گیاهان دارویی در کشور، به منظور صادرات هرچه بیشتر این محصول و بهبود جایگاه گیاهان دارویی ایران در جهان، شناسایی وضعیت فعلی بازارهاي هدف این محصول به منظور توسعه تجارت خارجی ضروري می باشد. در پژوهش هاي بازاریابی انتخاب بازارهاي بالقوه خارجی داراي اهمیت بسیار زیادي است.
بازار هدف به بازاری گویند که خارج از مرز های یک کشور قرار داشته ولی هنوز به فعالیت نرسیده است ، اما در صورت تدوین استراتژی صحیح بازار شناسی و بازاریابی بین المللی می توان در آن بازارها نفوذ نمود. چنانچه یک بازار بین المللی از رشد مستمر و با ثبات تقاضا و از مقیاس مناسب اقتصادی برخوردار باشد ، می توان آن را به عنوان بازار بالقوه یا بازار هدف به حساب آورد .
هر چند که انتخاب یک بازار مناسب با هدف گسترش صادرات گیاهان دارویی جهت کسب سود بیشتر و جلوگیری از خروج ارز مهم می باشد، ولی حضور فعال و مستمر صادرکنندگان ایران با استفاده از روش های نوین بازاریابی در بازارهای هدف صادرات شرط ماندگاری در آن محسوب می شود. لازمه حضور فعال در بازارهای جهانی كه رقابت شدید از ویژگی های آن به شمار می رود در قدم نخست یك استراتژی قوی و پویای توسعه در سطح كلان در كشور می باشد . عوامل موثر در شناسایی و تعیین بازارهای بالقوه گیاهان دارویی عبارتند از سهم كشور از كل واردات جهانی گیاهان دارویی ، سهم واردات گیاهان دارویی از كل تجارت گیاهان دارویی ، سهم خالص واردات گیاهان دارویی از كل تجارت گیاهان دارویی ، سهم خالص واردات گیاهان دارویی از كل واردات كشور ، سهم واردات گیاهان دارویی از كل واردات كشور ، سهم واردات گیاهان دارویی جهان ، میزان صادرات گیاهان دارویی در طول یكسال ، میزان صادرات گیاهان مورد نظر درجهان ، كل صادرات گیاهان دارویی در جهان ، با دستیابی به اطلاعات مذكور مزیت نسبی صادرات و واردات گیاهان دارویی كشور مشخص و بازارهای هدف مناسب برای صادرات گیاهان دارویی ایران مشخص می گردد.
برای تمام كشورهای جهانی می توان برای هر یك از گونه های دارویی اولویت واردات را مشخص نمود . سپس توجه به پارامترهای موثر در صادرات محصولات تولیدی كشور مانند پارامتر مهم مزیت نسبی صادرات ، ارتباط تجاری و سیاسی نسبت به اولویت بندی و تعیین بازارهای هدف گیاهان دارویی اولویت دار كشور اقدام نمود . به عنوان مثال محصول باریجه ، كتیرای مفتولی ، زعفران ، سیاه دانه و زیره ، آنغوزه حنا ، اسانس مورد رزماری شیرین بیان ، اسانس نعنا و -. جهت صادرات دارای مزیت نسبی هستند و گیاهانی نظیر بابونه ، خارمریم ، بادرنجبویه ، سنبل الطیب و نعنا برای بازار داخلی از اهمیت بالایی برخوردارند . همچنین بازارهای كشورهای اروپایی بخصوص آلمان و فرانسه برای صادرات باریچه از اهمیت ویژه برخوردارند .
علاوه بر زعفران و زیره سبز، مهمترین گیاهان دارویی صادراتی ایران در سال های اخیر، آویشن، بادرنجبویه، بابونه، اسفرزه، بومادران، گل ختمی، زوفا، مریم گلی، کتیرا، آنغوزه، شیرین بیان، تلخ بیان، مورد، برگ کنار، سقز، علف گاو زبان، گل ساعتی، باریجه، موسیر، حنا، گز علفی و … بوده که به کشورهای آلمان، آمریکا، انگلستان، فرانسه، مجارستان، پاکستان، هند، چین، ترکیه، بحرین، کویت، قطر، کانادا، سوئیس، سوئد، لبنان، ایتالیا و امارات صادر شده است.
کشورهای حوزه خلیج فارس به ویژه عربستان، امارات متحده عربی و کویت و همچنین کشورهای لبنان، بلغارستان، آلمان، ایتالیا و آمریکا بزرگ ترین کشورهای هدف برای صادرات گلاب ایران محسوب میشوند. بیش از ۴۵ درصد صادرات گلاب ایران به کشورهای حوزه خلیج فارس اختصاص دارد، البته کشورهای دیگری چون ژاپن و فرانسه نیز عرقیات خام ایران را خریداری کرده و پس از فرآوری با قیمتهای بالاتری مجددا به فروش میرسانند.
نتایج بررسی ده کشور که بیشترین واردات گیاهان دارویی را در سال 2011 داشته اند، نشان می دهد که این ده کشور حدود 62 درصد واردات گیاهان دارویی جهان را به خود اختصاص داده اند. کشور آلمان بزرگ ترین واردکننده گیاهان دارویی با حدود 10 درصد از واردات جهان تنها حدود 4/7 درصد از صادرات گیاهان دارویی ایران به این کشور اختصاص داده شده است و کشورهایی مانند امریکا، هنگ کنگ، چین، ژاپن و کره جنوبی وارداتی از ایران نداشته اند و در کل حدود 17 درصد از صادرات گیاهان دارویی ایران به این ده کشور برتر واردکننده گیاهان دارویی بوده است.
برسی وضعیت فعلی بازارهاي صادراتی گیاهان دارویی کشور نشان می دهد ترکیه با 4/41 درصد بیشترین واردات گیاهان دارویی را از ایران داشته است. نکته قابل توجه این نتایج این است که تنها چهار کشور آلمان، اسپانیا، هند و فرانسه جز بازارهاي هدف صادراتی هستند که جزو ده کشور برتر وارداتی جهان می باشند. بنابراین، به منظور بهبود جایگاه گیاهان دارویی ایران در جهان، شناسایی وضعیت فعلی بازارهاي هدف این محصول ضروري می باشد.
به طور کلی بازار مصرف محصولات تولید شده در ابتدا برای تامین نیاز های داخلی می باشد و سپس صادرات آن به کشور های خلیج فارس و آسیای میانه و در ادامه به کشور های اروپایی و آسیایی صورت می گیرد .
در مصارف داخلی نیز می توان بازار مصارف خانگی که محصولات ارائه شده در داروخانه ها و عطاری ها را اشاره نمود و به شکل کلی به عنوان ماده اولیه برای مصرف در واحد های تولیدی را نیز نام برد . برای مثال اسانس ها برای واحد های لبنی و عصاره ها و پودر عصاره به واحد های دارو های گیاهی و مواد گیاهی خشک شده برای واحد های فراوری گیاهی خشک شده برای واحد های فراوری گیاهان دارویی مورد نظر هستند .
اندازه بازارهدف
توجه به گیاهان دارویی با توجه به پتانسیل بالای تولید در ایران و توسعه بالقوه صادرات این محصول ، به منظور صادرات محصولات غیر نفتی، اهمیت بسیاری دارد.
در جدول زیر ده کشور که بیشترین واردات گیاهان دارویی را در سال 2011 داشته اند، منظور تعیین بازارهاي بالقوه صادراتی براي صادرات گیاهان دارویی ایران به همراه درصد واردات گیاهان دارویی هر کشور و سهم همان کشورها از صادرات گیاهان دارویی نشان داده شده است.
جدول 1- کشورهاي با بیشترین واردات گیاهان دارویی در جهان (سال 2011)
نتایج جدول نشان می دهد کشورهاي آلمان، امریکا و هنگ کنگ، سه کشور برتر در واردات گیاهان دارویی جهان می باشند . کشورهاي چین، تایوان، ژاپن، کره جنوبی، هند، اسپانیا و فرانسه در رتبه هاي بعدي قرار دارند. این ده کشور حدود 62 درصد واردات گیاهان دارویی جهان را به خود اختصاص داده اند .در ستون آخر این جدول سهم هریک از واردات ده کشور برتر از صادرات گیاهان دارویی ایران به صورت درصد نشان داده شده است. نتایج نشان می دهد کشور آلمان با حدود 10 درصد از واردات جهان تنها حدود 7/4 درصد از صادرات گیاهان دارویی ایران به این کشور اختصاص داده شده است و کشورهایی مانند امریکا، هنگ کنگ، چین، ژاپن و کره جنوبی وارداتی از ایران نداشته اند و در کل حدود 17 درصد از صادرات گیاهان دارویی ایران به این ده کشور برتر واردکننده گیاهان دارویی بوده است. پس از بررسی صادرات گیاهان دارویی به ده کشور برتر واردات این محصول، در جدول بعد، بازارهاي صادراتی گیاهان دارویی در سال 2011 و مقدار صادرات این محصول به صورت درصد از ایران به این کشورها نشان داده شده است.
جدول 2- بازارهاي صادراتی فعلی صادرات گیاهان دارويی ایران (2011)
نتایج جدول نشان می دهد ترکیه با 41/4 درصد بیشترین واردات گیاهان دارویی را از ایران داشته است. نکته قابل توجه از این جدول بیانگر این مطلب است که تنها چهار کشور آلمان، اسپانیا، هند و فرانسه جز بازارهاي هدف صادراتی هستند که جزو ده کشور برتر وارداتی جهان می باشند. بنابراین، به منظور بهبود جایگاه گیاهان دارویی ایران در جهان شناسایی وضعیت فعلی بازارهاي هدف این محصول امري ضروري می باشد. بر این اساس در جدول بعد، مقادیر هریک از شاخص هاي مورد استفاده در رتبه بندي بازارهاي هدف صادراتی گیاهان دارویی ایران آورده شده است. شاخص هاي مقدار واردات نسبت به واردات جهان، درآمد سرانه، رشد اقتصادي، فاصله کشورها از ایران، قیمت وارداتی، موانع تجاري و تعداد کشورهاي سهیم در واردات کشور مورد نظر، از شاخص هاي مورد بررسی این مطالعه به منظور رتبه بندي بازارهاي هدف صادراتی می باشند. ذکر این نکته حایز اهمیت است که در این جدول ده کشور برتر واردکننده گیاهان دارویی در جهان به عنوان بازار بالقوه صادرات گیاهان دارویی ایران آورده شده است.
جدول 3- شاخص هاي مورد استفاده در رتبه بندي بازارهاي هدف صادراتی گیاهان دارویی ایران
نتایج شاخص درآمد سرانه ده کشور به عنوان قدرت خرید مصرف کنندگان در بازار دراین جدول نشان می دهد که کشورهاي هنگ کنگ، امریکا و آلمان بیشترین درآمد سرانه و کشورهاي هند، چین و تایوان کمترین درآمد سرانه را نسبت به سایر کشورهاي برتر گیاهان دارویی را به خود اختصاص داده اند. در حالیکه نتایج شاخص رشد سالیانه اقتصادي به عنوان وضعیت اقتصادي بازار کشورها نشان می دهد که کشور چین و هند بیشترین رشد اقتصادي و ژاپن، تایوان و اسپانیا کمترین رشد اقتصادي را به خود اختصاص داده اند.
از بین کشورهاي برتر واردکننده گیاهان دارویی، امریکا بیشترین فاصله و هند کمترین فاصله را از لحاظ مسافت دارا می باشند که می توانند از لحاظ هزینه حمل و نقل به این کشورها معیاري مهم براي صادرات به این کشورها باشد . نتایج شاخص قیمت وارداتی به عنوان اهمیت در درآمد صادراتی این محصول براي ایران، نشان می دهد که ژاپن و فرانسه از جمله کشورهایی هستند که گیاهان دارویی را با قیمت بالایی نسبت به سایر کشورها وارد می کنند و کشورهاي هند و چین کمترین قیمت بابت واردات گیاهان دارویی پرداخت می کنند . نتایج شاخص وضعیت تجاري کشورها به عنوان معیاري براي سهولت صادرات و تجارت با کشورهاي هدف، بیانگر این مطلب است که کشورهاي هند، امریکا و چین بیشترین موانع تجاري در بین سایر کشورهاي واردکننده گیاهان دارویی را دارا می باشند و کشورهاي هنگ کنگ و آلمان کمترین موانع تجاري و به عبارت دیگر، آزادي بیشتري در تجارت دارند.
در نهایت، نتایج تعداد کشورهاي سهیم در واردات کشورهاي مورد نظر به منظور بازاري بالقوه براي ایران نشان می دهد که کشورهاي فرانسه و آلمان بیشترین سهم و کشورهاي هنگ کنگ و تایوان کمترین سهم را از صادرات سایر کشورها دارا می باشند که می توانند بازاري مناسب براي صادرات گیاهان دارویی به این کشورها باشند.پس از بررسی هریک از شاخص ها، در جدول زیر نتایج نهایی رتبه بندي بازارهاي هدف صادراتی گیاهان دارویی نشان داده شده است.
جدول 4- نتایج رتبه بندي بازارهاي هدف صادراتی گیاهان دارویی
نتایج این جدول نشان می دهد که با توجه مقدار معیار پتانسیل بازار (که هر اندازه این مقدار کوچکتر باشد، پتانسیل بازار بالاتر خواهد بود) و مقدار درجه برخورداري (که هرچه این مقدار به صفر نزدیک تر باشد، کشور هدف مورد نظر در اولویت اولیه قرار می گیرند)، کشور هنگ کنگ در اولویت اول کشور هدف صادراتی گیاهان دارویی قرار دارد که دلیل آن با توجه به شاخص هاي مورد بررسی، پتانسیل وارداتی بالاي این کشور، قدرت خرید بالاي مصرف کنندگان در بازار با توجه به درآمد سرانه بالاي این کشور، وضعیت اقتصادي خوب این کشور در بازار با توجه به رشد اقتصادي این کشور نسبت به سایر کشورها، فاصله نسبتا کمتر این کشور با ایران در مقایسه با سایر کشورها، قیمت وارداتی مناسب، سهولت تجارت و تعداد کشورهاي کم سهیم در صادرات گیاهان دارویی به این کشور که می تواند بازار بالقوه مناسبی براي ایران باشد .
پس از آن کشورهاي امریکا، چین، هند، ژاپن، آلمان، کره جنوبی، فرانسه، تایوان و اسپانیا در اولویت بعدي قرار دارند. مقایسه بین کشور هدف اول با دهم نشان می دهد که، کشور هنگ کنگ هم از لحاظ پتانسیل وارداتی، درآمد سرانه و رشد اقتصادي، همچنین فاصله کمتر این کشور با ایران نسبت به فرانسه و وضعیت موانع تجاري و بازار بالقوه براي ایران وضعیت مطلوب تري دارد. بنابراین، اولویت بندي هر یک از کشورهاي هدف تعیین شده با توجه به هریک از شاخص ها براي کشور صادرات کننده مانند ایران، بسیار مهم می باشد. همچنین با توجه به وضعیت صادرات فعلی گیاهان دارویی به کشورهاي مختلف نشان می دهد که تفاوت قابل ملاحظه اي بین بازارهاي بالقوه و بالفعل وجود دارد، بدین معنی که بازارهاي هدف بالقوه عمدتا بازارهاي بالفعل نیستند.
میزان مصرف کنونی دربازارهدف
فرآورده هاي گیاهی چنانچه به منظور پیشگیري، درمان و یا تأثیر اعمال فیزیولوژیک به کار روند، به عنوان دارو تلقی می شوند، حتی اگر این مواد به عنوان ماده غذایی مصرف شوند و اثر درمانی شناخته شده اي نداشته باشند . امروزه درمان بیماريها بیشتر از طریق داروهایی صورت می گیرد که منشاء صنعتی دارند و فقط در آزمایشگاه تهیه می شوند و اثرات قاطع آنها در درمان بیماريها، موجب توسعه مصرف آنها شده است، با توجه به اینکه با مصرف بعضی از این داروها زیانهایی به بدن می رساند، روز به روز به گیاهان دارویی و فرآورده هاي آنها توجه بیشتري شده و اعتقاد عمومی در مورد استفاده از آنها پیوسته تقویت میگردد .
استفاده و کاربرد داروهاي گیاهی تنها به کشورهاي در حال توسعه اختصاص ندارد، بلکه این داروها در کشورهاي پیشرفته نیز از عوامل مهم و مؤثر در ساخت دارو، درمان، بهداشت و سلامتی میباشند . امروزه استفاده از داروهاي گياهي و نيز مواد آرايشي با منشا گياهي دركشورهاي توسعه يافته رو به گسترش است در حال حاضر 71 درصد از داروهاي مصرفي آلمان را داروهاي گياهي تشكيل مي دهد. ميزان مصرف داروهاي گياهي در سوييس 35 درصد، در آمريكا و انگليس 25 درصد، در ژاپن 40 درصد، در چين و هند بيش از 50 درصد مي باشد. در ايران اين نسبت به حدود 4 درصد مي رسد. بررسي هاي انجام شده نشان مي دهد كه در حال حاضر حدود 300 قلم داروي گياهي در كشور توليد مي گردد كه حدود 4 درصد داروهاي مورد مصرف جامعه را تشكيل مي دهند.
تعداد گياهان مورد استفاده براي تهيه اين داروها (طبق گزارش وزارت بهداشت) حداكثر 90 گونه گياهي است. همچنين تعداد 60 قلم تركيبات آرايشي با منشاء گياهي در كشور توليد مي گردد كه بسياري از مواد اوليه اين فراورده ها از خارج وارد مي گردد. در حاليكه آمارهاي گياهشناسان حدود 1500 گونه گياه دارويي را براي ايران نشان مي دهد. تحقيقات انجام شده در كشور در مورد بررسي مواد مؤثره اين گياهان نشان مي دهد كه برخي از گونه هاي دارويي انحصاري و بومي كشور از ارزش دارويي و صنعتي بالايي برخوردار بوده و در صورت كشت و فراوري مي توانند علاوه بر تاٌمين نياز بازار داخل، در بازارهاي جهاني بدون رقيب وارد شوند.
کشور ایران با موقعیت خاص آب و هوایی، بیش از ۷۵۰۰ گونه گیاهی را در خود جای داده که دو تا سه برابر پوشش گیاهی قاره اروپاست. از این تعداد، بیش از ۷۵۰ گونه دارویی در پوشش گیاهی ایران وجود دارد. به رغم امکانات بالقوه فراوان در کشور، سطح زیر کشت گیاهان دارویی در حدود ۳۹ هزار هکتار و از حیث تنوع گونههای زیر کشت این رقم به ۹۰ گونه محدود میشود این در حالی است که در کشور چین این تعداد به ۲۰۰ گونه میرسد.
در سال ۱۳۹۳ میزان صادرات گیاهان دارویی ۲۵ هزارتن و ارزش آن بیش از ۹۶ میلیون دلار بوده که با توجه به صادرات محصولات گیاهان دارویی به صورت مواد خام و ارزش افزوده آنها در تولید فرآوردههایی مانند اسانس و عصاره، سیاستهای دولت بر افزایش صادرات فرآوردههای ناشی از این محصولات قرار گرفته است. اسانسها و دیگر مواد موثر گیاهان دارویی زمینه ای بسیار مناسب برای صادرات دارند و در ارتقای ارزش افزوده حاصله از کشت گیاهان دارویی دارای اهمیت بسزایی هستند.
کشور ما مانند ۵۰ سال گذشته بیشتر در زمینه تولید عرقیات گیاهی فعالیت دارد و تنها طی دهه گذشته در تولید حدود 90 نوع داروی گیاهی سرمایه گذاری کرده که این مقدار هم در بازار داخلی به فروش میرسد. هرچند رتبه ایران در زمینه تولید گیاهان دارویی در طول سالهای ۱۳۶۵ تا ۱۳۸۴ همواره در میان ۱۰ کشور نخست و در ارزش صادرات این محصولات، طی این سالها جزو پنج کشور اول دنیا بوده است، اما در چند سال اخیر ضمن افت میزان تولید، حضور ایران در تجارت بین المللی این گیاهان قابل قبول نبوده و کشور ما این عرصه را به رقبای دیگر واگذار کرده است.
ایران اگرچه در تولید گل سرخ و گلاب از نظر کیفیت محصول حرف اول را میزند اما قیمت گلاب ایران در مقایسه با گلاب کشور مراکش و تونس گران تر است به همین دلیل میزان تقاضا برای صادرات این محصول از ایران پایین تر است. قیمت گلاب بسته به میزان اسانس آن متفاوت است. براساس آمار در پنج ماهه نخست سال جاری گلاب ایرانی به ۲۴ کشور جهان به صورت گلبرگ و غنچه خشک صادر شده است که در این میان میتوان به کشورهای آمریکا، استرالیا، آلمان، ترکیه، چین، فرانسه، کانادا و هلند اشاره کرد. این صادرات بیش از یک هزار و ۴۰۰ تن بوده است که براساس آن ۳ میلیون و ۲۵۶ هزار و ۲۷۵ دلار ارز وارد کشور شده است. همچنین ارزش ریالی این میزان صادرات حدود ۱۰ میلیارد تومان ثبت شده است. بسیاری از کشورهای جهان گلاب ایرانی را میشناسند و ایران با تولید گلاب مرغوب و با کیفیت توانسته بازار خارجی خود را حفظ و در کنار تامین نیاز داخل، حجم بالایی از گلاب را به کشورهای مختلف صادر کند و رتبه نخست را در صادرات گلاب به خود اختصاص دهد.
میزان تقاضادرزمان بهره برداری
بر اساس اعلام مسئولان و آمارهای منتشر شده در رابطه با میزان تولید و صادرات محصولات گیاهی دارویی، تاکنون بیش از 8 هزار گونه گیاهی در کشور شناسایی شده که از این تعداد 2300 گونه آن خواص دارویی، عطری، ادویه ای و آرایشی – بهداشتی دارند. 1700گونه هم کاملا بومی کشور بوده و خواص مختلف دارویی و خوراکی دارند.
سطح زیر کشت این گیاهان در کشور حدود 80 هزار هکتار است که در برنامه جامعی که برای این منظور تهیه شده است قرار است این عدد به 200هزار هکتار برسد. این اعداد و ارقام نشان از توانمندی و ظرفیت بالای کشور دارد که تاکنون مغفول مانده ولی با اقدامات مناسبی که ظرف چند سال اخیر صورت گرفته این مقدار در حال افزایش است.
طبق آمار وزارت بهداشت، حدود 3درصد مردم ایران از داروهای گیاهی و 97درصد از داروهای شیمیایی استفاده می کنند. طبق آمار حدود 150 نوع داروی گیاهی و 4200 نوع داروی شیمیایی در بازار ایران موجود است. آمار مصرف گیاهان دارویی در دنیا نشان می دهد که 80 درصد از 6 میلیارد نفر جمعیت دنیا از داروهای گیاهی استفاده می کنند.
صادرات گیاهان دارویی، حالا کم کم به یکی از سودآورترین شاخه های اقتصاد کشاورزی تبدیل می شود. براساس پیش بینی فائو (سازمان جهانی خواربار و کشاورزی) حجم تجارت گیاهان دارویی تا سال 2050 تا 100 برابر شده و به 5 هزار میلیارد دلار می رسد. این موضوع در شرایطی رخ می دهد که موضوع درمان بدون عوارض شیمیایی در کشورهای صنعتی جهان به صورت جدی پیگیری می شود.
بنابراین لازم است که توسعه و شدت بیشتری در این خصوص صورت بگیرد. استفاده از فناوری روز به منظور استحصال بیشتر و بهتر، مشارکت بخش خصوصی و استفاده از توان تحقیقاتی و اجرایی شرکت های دانش بنیان، حمایت های دولتی و بازاریابی اصولی چه در داخل و چه در خارج از مهم ترین راهکارها برای ثبات و توسعه در این بخش از کشاورزی به شمار می آید.
نتایج شاخص رشد سالیانه اقتصادي به عنوان وضعیت اقتصادي بازار کشورها در سال 2011 که در جدول 1 توضیح داده شد نشان می دهد که کشور چین و هند بیشترین رشد اقتصادي و ژاپن، تایوان و اسپانیا کمترین رشد اقتصادي را به خود اختصاص داده اند.
وضعیت کنونی رقبا دربازارهدف
کشور ما مانند 50 سال گذشته بیشتر در زمینه تولید عرقیات گیاهی فعالیت دارد و فقط طی دهه گذشته در تولید حدود 170 نوع داروی گیاهی سرمایهگذاری کرده که آنها هم در بازار داخلی به فروش میرسند.
هر چند رتبه ایران در زمینه تولید گیاهان دارویی در طول سالهای 1365 تا 1384 همواره در میان 10 کشور نخست و در ارزش صادرات این محصولات در طی این سالها جزء 5 کشور اول دنیا بوده است، اما در چند سال اخیر ضمن افت میزان تولید، حضور ایران در تجارت بینالمللی این گیاهان قابل قبول نبوده و کشور ما این عرصه را به رقبای دیگر واگذار کرده است.
همچنین با این سطح تولید و با توجه به سرانه مصرف گیاهان دارویی در ایران نه تنها این مقدار تولید تامین کننده نیاز داخلی نیست، بلکه امکان صادرات آن نیز بسیار ناچیز است. ناچیز بودن صادرات گیاهان دارویی به میزان 17581 تن با ارزش 74 میلیون دلار در سال 1387 حاکی از ناتوانی ایران در فروش گیاهان دارویی در بازارهای جهانی است.
بر اساس گزارش بانک جهانی، تجارت گیاهان دارویی در جهان در سه دهه گذشته تنها ٥میلیارد دلار بود که هماکنون گردش مالی این بازار حدود ٢٠ برابر شده و به ١٠٠میلیارد دلار رسیده است. بانک جهانی پیشبینی میکند که تا سال ٢٠٥٠ گردش مالی این بازار به ٥٠0٠میلیارد دلار برسد. در این میان ٣٠ کشور جهان در عرصه تجارت گیاهان دارویی رقابت جدیتری دارند. چین، هند، مالزی و کشورهای آفریقایی ازجمله رقبای بزرگ بازار جهانی گیاهان دارویی محسوب میشوند و مرکز تجارت جهانی گیاهان دارویی در آلمان قرار دارد؛ زیرا این کشور بهعنوان یکی از بزرگترین واردکنندگان گیاهان دارویی در جهان به شمار میآید و با فرآوری ماده خام اولیه، ارزش افزوده خیرهکنندهای به جیب میزند.
امروزه عمده تولیدکنندگان گیاهان دارویی کشورهای چین، آمریکا، ژاپن و آلمان هستند که به عمده واردکنندگان این گیاهان نیز تبدیل شده اند. این کشورها گیاهان را از سایر کشورها خریداری کرده و پس از فرآوری به دیگر کشورها میفروشند و از این طریق ارزش افزوده بیشتری کسب میکنند. به عنوان مثال، کشور آمریکا سالانه ۵۱ هزار تن واردات گیاهان دارویی و ۱۳ هزار تن صادرات دارد اما اعتبار واردات و صادرات این تولیدات با یکدیگر برابر است.
در این بین در حال حاضر صادرات گیاهان دارویی سالانه حدود تنها ٦٠٠میلیون دلار برآورد شده است. در این میان سهم زعفران به تنهایی ٢٥٠ تا ٤٥٠میلیون دلار و سهم گل محمدی در این بازار ٤٠ تا ٥٠میلیون دلار است. البته در بین انواع گیاهان دارویی، صادرات گل محمدی رشد قابل توجهی داشته است و هم اکنون ٥درصد از اسانس گلمحمدی بازار جهان را ایران تأمین میکند. به این ترتیب میتوان گفت که سهم ایران از بازار جهانی گیاهان دارویی به یکدرصد نیز نمیرسد و تنها ٦دهمدرصد است و تولید و صادرات گیاهان دارویی در ایران وضع وخیمی را تجربه میکند.
در حال حاضر کشور چین و هند مقامهای اول و دوم تولید و صادرات گیاهان دارویی جهان را به خود اختصاص دادهاند.
کشورهای اروپایی و بهویژه آلمان بیشترین واردکنندگان گیاهان دارویی هستند بهطوری که مرکز تجارت جهانی گیاهان دارویی در کشور آلمان است، هر چند که آلمان فقط ٨هزار هکتار سطح زیر کشت گیاهان دارویی دارد اما به واسطه در اختیار داشتن تکنولوژی روز، سود سرشاری را نصیب خود میکند.
حجم تجارت جهانی گیاهان دارویی از 60 میلیارد دلار در سال 1996 به 100 میلیارد دلار در سال 2010 افزایش یافته است و براساس پیش بینی بانک جهانی در سال 2050 گردش مالی و تجارت جهانی متمرکز و مبتنی بر گیاهان دارویی و داروهای گیاهی به حدود 5000 میلیارد دلار خواهد رسید. در این میان، ایران سهم ناچیزی از صادرات در این صنعت را به خود اختصاص داده است، به طوریکه، میزان صادرات فرآورده های خام گیاهان دارویی کشور در سال 1394، تقریبا 185 میلیون دلار بوده و در مقایسه با آن میزان واردات، مبلغی در حدود 22 میلیون دلار را به خود اختصاص داده است. این در حالی است که طبق جدول زیر صادرات گیاهان دارویی در سالهای گذشته بیش از این مقدار بود و در سال 1391 نیز 422 میلیون دلار از صادرات غیر نفتی به گیاهان دارویی اختصاص داشت.
در حوزه صادرات گیاهان دارویی در کشورهای خاورمیانه، رتبه های اول تا سوم به کشورهای امارات، ترکیه و عربستان و رتبه آخر به ایران اختصاص دارد.
در جهان نیز، کشورهای فرانسه، آلمان، امریکا، اسپانیا، انگلیس، سنگاپور، هلند، بلژیک و لهستان جزو 10 کشور برتر و عمده صادراتی در صنعت گیاهان دارویی می باشند و متأسفانه ایران با وجود ظرفیت قابل توجه در تولید گیاهان دارویی، سهم مشخصی در صادرات جهانی این صنعت ندارد.
کشت گیاهان دارویی و ورود آنها به سیستم های زراعی تولید که امکان تولید مواد اولیه در حجم انبوه و مطابق با استاندارد مورد نیاز صنایع را دارد، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار شده است. سطح زیر کشت گیاهان دارویی در کشورهای مختلف از روند رو به رشدی برخوردار بوده است که نشان دهنده رشد این صنعت می باشد. به طوریکه در چین سطح زیر کشت گیاهان دارویی از ۱۵۳۰۰۰ هکتار در سال ۱۹۹۰ به ۸۲۷۰۰۰ هکتار در سال ۲۰۰۱، در ایالات متحده آمریکا از ۲۰۰۰۰۰ هکتار در سال ۱۹۹۰ به ۶۲۲۰۰۰ هکتار در سال ۲۰۰۱ و در کانادا نیز از ۴۰۰۰۰ هکتار به ۳۴۷۰۰۰ هکتار در خلال همین سال ها افزایش داشته است. سطح زیر کشت گیاهان دارویی در اتحادیه اروپا حدود ۱۰۰۰۰۰ هکتار می باشد که ۴۷۰۰ هکتار آن تحت پوشش کشت ارگانیک می باشد و در حدود ۲۱۰۰۰ تولید کننده گیاهان دارویی مشغول به کار می باشند.
کشورهای چین، افغانستان و هند با استفاده از فناوری نوین در کشت زعفران به دستاوردهای مهمی دست یافته اند و خود را به عنوان رقیبی جدی در مقابل بازرگانان ایرانی معرفی میکنند.افغانستان کشت زعفران را توسعه میدهد و چینیها نیز با کشت گلخانه ای زعفران تولید میکنند که این دو از رقبای جدی زعفران ایران به شمار میروند. مراکش و افغانستان با واردات زعفران از ایران آن را به نام خودشان بسته بندی و سپس بازاریابی و به فروش می رسانند. سیاست های این کشورها پرآوازه کردن زعفران افغانستان و زعفران مراکش است.
کشورهایی از جمله اسپانیا، امارت متحده، ایتالیا، چین، فرانسه، انگلستان، استرالیا، سوئد، عربستان سعودی، کویت و بحرین بزرگ ترین وارد کنندگان زعفران ایران به شمار می روند.
متاسفانه هنوز بخش عظیمی از زعفران ایران، به صورت فله به خارج صادر میشود که کشورهای اسپانیا و امارت با بستهبندی مناسب، زعفران ایرانی را با نام و برند خودشان روانه بازارهای بین المللی می کنند.
اسپانیایی ها سالانه حداقل بیش از ۵۰ تن زعفران وارد میکنند و با عنوان برندهای خودشان در بازارهای آمریکایی به فروش میرسانند. شاید اسپانیا در ۳۰ سال گذشته از تولیدکنندگان زعفران بوده اما با گران شدن قیمت تمام شده، به علت بالا بودن دستمزدها و مسایل دیگر امروزه تولیدشان به یک تن هم نمی رسد اما با تغییر استراتژی خود به برندسازی روی آورده و سعی کردند برندهای خود را در جهان جا بیاندازند و از آن پس به راحتی زعفران را با نام خودشان در جهان عجین کنند. آنان با سرمایهگذاری تبلیغاتی زعفران ایران را به عنوان تامین کننده محصولشان قرار دادند و با کاهش قیمت تمام شده، ارزش افزوده خوبی به دست آوردند و زعفران ایران را به نام خودشان می فروشند.
فرهنگ مصرف کالا
متاسفانه تصوری كه به اشتباه بین مردم رایج است، این است كه داروی گیاهی اگر فایده نداشته باشد، ضرر هم ندارد در واقع طبیعی بودن دارو را دلیلی برای بی ضرر بودن آن می دانند. اما واقعیت این است كه مصرف داروهای گیاهی به تنهایی یا همراه با داروهای شیمیایی می تواند عوارض جانبی خطرناكی داشته باشد. برخی گیاهان دارویی باید به صورت استاندارد شده مصرف شوند و مصرف مستقیم آن ها بعضا باعث بروز مسمومیت های شدید و گاهی مرگ می شود. البته این حقیقت را نیز باید مدنظر داشت كه عوارض داروهای گیاهی در مقایسه با داروهای شیمیایی كمتر است، ولی مطلق نیست و تمام داروهای گیاهی بی ضرر نیستند، ولی عوارض آن قابل كنترل است. با توجه به شرایط موجود نمی توان داروهای گیاهی را در تمام موارد جایگزین داروهای شیمیایی كرد، اما می توان به عنوان طب مكمل و همراه دیگر داروهای شیمیایی استفاده و به این ترتیب بخشی از مصرف داروهای شیمیایی را كم كرد.
توصیه می شود همواره و پیش از استفاده از داروهای گیاهی با پزشك خود در این باره مشورت كنید. بعضی داروهای گیاهی موجب تداخل در قدرت جذب موادغذایی موردنیاز بدن می شوند. انواع دیگری نیز موجب افزایش یا كاهش تاثیر دارویی خاص می شوند. این موضوع در سالمندان و بیماران مبتلا به بیماری های مزمن كه معمولا 2 یا چند دارو را به طور همزمان استفاده می كنند می تواند مشكلات زیادی را به وجود آورد. عوارض ناشی از مصرف گیاهان دارویی در كودكان نیز بیشتر است و باید حتما در حد توصیه شده مصرف شود. مثلا حتی مصرف عرق نعنا كه به ظاهر بی ضرر است، در كودكان باید به اندازه باشد.
استفاده از دوز بالای این داروها نیز اشتباه نسبتا رایجی است که می تواند باعث مسمومیت دارویی و مشکلات بعدی ناشی از آن شود و لزوم احتیاط در مورد مصرف آن ها و مشورت با متخصصان در مورد آن ها را صد چندان می کند.
در قرص های شیمیایی موجود پزشکان می دانند دقیقاً چند میلی گرم داروی مؤثر وجود دارد و اگر عارضه ای پیش آمد می توان آن را شناخت و درمان کرد اما سؤال این است آیا می توان گفت در یک مشت گیاه دارویی چند میلی گرم داروی مؤثر وجود دارد یا دم کرده و غیردم کرده اش چقدر با هم فرق می کند.
متأسفانه مردم فکر می کنند چون داروهای گیاهی از گیاه تهیه شده اند، مضر نیستند اما باید در نظر داشت که ماده موثره تمام داروهای شیمیایی هم از گیاه تولید می شود. موارد بسیاری دیده شده است که بیماران به علت مصرف بیش از حد و غیرقابل کنترل داروهای گیاهی دچار مسمومیت با سرب یا نارسایی کبد شده اند.
بسیاری از گیاهان دارویی كه در عطاری ها عرضه می شود، استاندارد نیستند و ممكن است میزان نامناسب آن برای افراد مضر هم باشد. مشكلات عمده بخش عطاری ها مربوط به سیستم آموزش و برنامه ریزی كشور است كه باید این مساله حل شود؛ چون نبود آموزش باعث شده است عطاری ها بدون مجوز گیاهان دارویی و غیردارویی را به فروش برسانند. از سوی دیگر، بسیاری از گیاهان دارویی در عطاری ها به لحاظ آلودگی های میكروبی، سموم كشاورزی، فلزات سنگین و تاریخ مصرف و تولید، استاندارد نیستند و خواص موثر خود را از دست داده اند. گیاهان دارویی كشت شده معمولا قابل اطیمنان تر هستند، اما گیاهانی كه از مراتع جمع آوری می شوند، آلودگی دارند و گاهی به علت شناسایی نشدن آن ها از سوی عطاری ها، اشتباه تجویز می شود. از این منظر سیستمی لازم است كه گیاهان دارویی به صورت منظم و طبق اصول صحیح بسته بندی و توزیع شوند و كنترل های لازم روی آن ها انجام شود.
وزارت بهداشت بر داروهای گیاهی كه مجوز و پروانه تولید دارند، نظارت دارد. از این رو داروهای گیاهی كه در داروخانه ها فروخته می شوند، معتبر و قابل استفاده اند و مردم می توانند با خیال راحت از آن ها استفاده كنند ولی در مورد عطاری ها، هنوز متصدی خاصی برای نظارت وجود ندارد كه بر این بخش نظارت كند و گیاهان دارویی ای كه در عطاری ها توزیع می شود بعضا قابل اعتماد نیستند.
گاهی مواقع تبلیغ معجون های معجزه آسا در عطاری ها دیده می شود؛ داروی ترك اعتیاد گیاهی 100 درصد تضمینی، داروی چاقی، لاغری و كوچك كردن شكم و…
بسیاری از این داروها خصوصا داروهای ترك اعتیاد یا چاقی و لاغری كه تبلیغ می شود، تركیبی از داروهای شیمیایی و گیاهی هستند كه میزان مشخصی هم ندارند و در بسیاری موارد مشكلات و عوارض بیشتری برای بیمار ایجاد می كند. در واقع ساخت بیشتر این داروها كه در مورد آن ها تبلیغ زیادی هم می شود، مبنای علمی ندارد. متاسفانه نبود نظارت وزارت بهداشت می تواند موجب بدتر شدن فرهنگ مصرف فرآورده های گیاهی شود و مردم را به استفاده از این داروها بدبین كند.
كشور ما از دیرباز از زادگاه های اصلی گیاهان دارویی بوده است. سابقه مصرف گیاهان دارویی نیز در كشور ما به قرن ها پیش باز می گردد. می توان در این خصوص به كتاب قانون از ابن سینا اشاره كرد كه نشان دهنده وجود این فرهنگ در میان مردم ما بوده است. متاسفانه با وجود دیرینگی این علم در كشور، پیشرفت چندانی در آن مشاهده نمی شود و گیاهان دارویی به صورت غیر منسجم و برنامه ریزی نشده مورد استفاده قرار می گیرند.
عواملی مانند بیمه نبودن فرآورده های گیاهی، نبود فرهنگ صحیح مصرف داروهای گیاهی در بین مردم و عرضه فرآورده های گیاهی دارویی به صورت غیر استاندارد از سوی عطاری ها از عواملی است كه بی اعتمادی پزشكان و داروسازان به فرآورده های گیاهی دارویی را موجب شده است.
بنا بر گزارشهای وزارت بهداشت، اكنون بیش از 2500 فرآورده گیاهی دارویی در كشور مجوز دارند كه كمتر از 3 درصد كل بازار دارویی كشور را شامل می شود. هرچند وزارت بهداشت برای فعال كردن اداره داروهای گیاهی تلاش زیادی كرده است تا زمینه افزایش تولید، ساخت و صدور بیشتر مجوز این نوع داروها در كشور فراهم شود، اما تحقق این امر نیاز به زمان دارد.
