اندامهاي زير زميني به خصوص ريشه و ريزوم ها را بطور كلي در اواخر پاييز (زمان استراحت گياه) محصول برداري مينمايند . ولي بايد توجه داشت بهره برداري ريشه ها بر حسب گياه يكساله، دو ساله و چند ساله فرق ميكند:ريشه و ريزيوم گياهان يكساله، قبل از گل دادن گياه و ريشه و ريزوم گياه د سواله، بعد از پايان رشد و نمو سال اول (در پاييز و اواخر زمستان، و ريشه و ريزوم گياهان چند ساله يا دايمي هم در بهار قبل از رشد و نمو گياه و هم در پاييز بعد از پايان رشد و نمو گياه (در سال دوم به بعد ) محصول برداري مي شوند . در بهره برداري از ريشه گياهان همواره بايد توجه داشت كه انوا ع سخت و جوبي شده يا تيره رنگ و فاسد و تو خالي جمع آوري نشود و ريشه درختان و درختجه هاي دارويي را در پاييز يا زمستان از زمين خارج ميسازند.
معمولا ريشه هايي كه پوست آنها مصرف دارويي دارد بايد زماني كه قسمت مركزي ريشه رشد كرده و سخت شده است بهره برداري شود . بعلاوه بايستي ريشه گياه در مرحله اي باشد كه پوست آن رشد قابل ملا حظه اي پيدا نموده باشد تا جدا كردن آن از قسمت سخت و چوبي شده به راحتي مقدور گردد.
بنابراين اگر برداشت ريشه ها و ريزومها زودتر از موعد انجام گيرد ريشه ها و ريزومها، گوشتي و اسفنجي شكل بوده و در اثر خشك شدن به سرعت خرد شده و كيفييت خود را از دست مي دهند و اگر ديرترجمع آوري شوند سخت و غير قابل استفاده خواهند شد.
نكات لازم در بهره برداري گياهان دارويي
تعداد گياهاني كه امر وزه به عنوان گياه دارويي مورد استفاده قرار مي گيرد بسيار زياد است ولي تنها عده اي از اين گياهان در فارماكوپه ها و كتب دارويي به عنوان دارويي يا افيسينال قلمداد ميشود و د ر بين اين تعداد تنها گياهاني كه داراي اثر درماني مهم هستند و يا مواد موثر خاصي دارند به علت مصارف زيادي كه دارند به طور انبوه پرورش داده ميشوند.
پرورش گونه هاي ديگراز اين گياهان كه دارويي نيستند، جون در طب عوام مورد توجه است معمول ميباشد .بهره برداري از گياهان دارويي خودرو و همجنين پرورش آنها بايستي متناسب با ميزان احتياجات سالانه يك ناحيه صورت ميگيرد زيرا اگر بيش از حد مورد نياز بهره برداري يا كشت شود ، باعث ميشود به علت عدم مصرف در انبارها باقي بماند و در نتيجه غالب آنها كه حاوي اسانس ميباشد ، خواص درماني خود را به خاطر از دست دادن اسانس از دست مي دهند و تنها مخارج بيهودهاي صرف تهيه آنها ميگردد.
نكات فني در جمع آوري و محصول برداري گياهان دارويي
مواد متشكله اندامهاي يك گياه بسيار متفاوت است و تنها قسمتهاي بخصوصي از گياه براي تهيه دارو مورد استفاده قرار ميگيرد .بايد توجه داشت كه ميزان مواد موثر در اندامهاي گياه ثابت نيست و متناسب با كيفي ت رشد گياه تغيير ميكند . جمع آوري گياهان دارويي در زماني كه گياه داراي حداكثر ميزان مواد موثره است بايد انجام گيرد زيرا ميزان مواد موثره گياه در طول سال و حتي در ساعات يك روزه متغير است .
به عنوان مثال كورم سورنجان در پاييز فاقد مواد تلخ و عاري كلشيسين است و در عوض داراي مقادير زيادي نشاسته ميباشد، در صورتي كه در فصل بهار و اوايل تابستان كورم گياه داراي مزه تلخ و حداكثر مقدار ماده موثره كلشي سين بوده و جهت رفع نقرس جمع اوري ميشود و يا در گياه بذالبنج ميزان الكالوئيد آن در فصل زمستان كمتر از تابستان ميباشد و ميوه شوكران كه داراي 3 در صد الكالوئيد كونيين ميباشد كه در هنگام رسيدن ميوه مقدار آن به درصد ميرسد.
در مورد اهميت ساعات مختلف روز در امر جمع اوري گياه ،ميتوان برگهاي گل انگشتانه ر ا در نظر گرفت كه مقدار گليكوزيد آ ن بعد از ظهر بيشتر از صبح ميباشد و يا برگهاي بيد كه ميزان گليكوزيدهاي آن در روز بيشتر از ساعات شب ميباشد. مثال قابل توجه ديگر در مورد خانواده سيب زميني است كه ميزان آلكالوئيدهاي آنها در هنگام صبح بيش از بعد از ظهر است . نكته مهم در مورد گياهان اسانس دار است كه برداشت آنها بايد در صبح زود انجام گيرد يعني درست در زماني كه خورشيد از روي برگها شبنم را خشك ميكند چون در اين زمان ميزان اسانس بالا ميباشد . در صورتي كه در طي روز بر اثر نور خورشيد واكنشهاي شيميايي در گياه انجام ميگيرد و مقدار اسانس كم خواهد شد . علاوه بر اين بايد سعي شود كه محصول برداري در يك روز صاف انجام گيرد.
