معرفی گیاه، کاشت، داشت و برداشت بادرنجبویه

بادَرَنجبویه یا بادَرَنگْبویه یا وارَنگ‌بو (Melissa officinalis) گیاهی است معطر و علفی. این گیاه از راسته لب‌ گلی‌ها (Lamiales) و تیره نعنائیان (Lamiaceae) است.

این گیاه بومی مناطق مدیترانه ای است و در اروپا و آسیا نیز انتشار دارد.  در ایران در کنار مجاری آب ها و مناطق اطراف تهران، در شمال ایران در رشت و اطراف آن ، رودبار و در آذربایجان و مناطق شرقی ایران و استان های غربی می روید.

ساقه‌های آن چهارگوش بوده و کمی کرکدار است و به بلندی سی تا هشتاد سانتی‌متر می‌رسند. برگ‌های زرد مایل به سبز آن به شکل بیضی و یا قلب هستند و لبه‌ آنها دندانه دندانه است. وقتی برگها له ‌شوند، بوی لیمو شیرین از آنها متصاعد می شود.

از اواخر تابستان تا اواسط پاییز، سنبله گل های کوچک بادرنجبویه به رنگ زرد که بعدا به صورتی کم رنگ یا سفید تبدیل می‌شوند، ظاهر می‌گردد.

برداشت این گیاه معمولا در اواخر اردیبهشت، قبل از ظهور گل ها انجام می شود. برگ ها و سرشاخه ها پس از برداشت، در جریان هوا  قرار می گیرند تا به سرعت خشک شوند و پس از آن در محل تاریک و خشک نگهداری می گردند.

از اواخر تابستان تا اواسط پاییز، سنبله گل های کوچک بادرنجبویه به رنگ زرد که بعدا به صورتی کم رنگ یا سفید تبدیل می‌شوند، ظاهر می‌گردد.

این گیاه به کمبود آهن حساس می‌باشد و در خاک‌هایی که از لحاظ آهن فقیر هستند اضافه نمودن کودهای آهن دار ضروری است.

گیاه بادرنجبویه یا وارنگ بو محبوب زنبور عسل  است، همچنین موجب از بین رفتن افسردگی  می شود و داروی مورد علاقه ابوعلی سینا بود.

ملیسا  (Melissa) نام علمی بادرنجبویه است که از واژه‌ای یونانی، به معنای زنبور گرفته شده است، این گیاه محبوب زنبور عسل است. وقتی زنبور مسافت زیادی از کندو دور می‌شود، با عطر این گیاه راه بازگشت خود را پیدا می‌کند.

از گياهان دارويي است که در تمام تقسيم بندي هاي گياهان دارويي جزو گياهان دارويي درجه اول و سبز معرفي مي شود و هر کسي اندک سررشته اي در علم گياهان دارويي داشته باشد بطور قطع به اين نکته اذعان دارد. در ايران نامهاي ديگري همچون مليس, فرنجمشک، وارنگ بو و يا حتي بالنگ بو هم به آن گفته مي شود. از قديم الايام به عنوان يک گياه دارويي شناخته شده و مردم از آن استفاده مي کردند .مواد موثره ي بادرنجبويه اثر آرامبخشي اعصاب و بيماريهاي معدي و قلبي دارند. از آن به عنوان آرامبخش استفاده مي شود و اثر سنبل الطيب (Valeriana officinalis) را تشديد مي کند . از اسانس آن استفاده هاي فراواني در صنايع آرايشي بهداشتي و داروسازي مي شود .

لازم به ذکر است گياهي که هم اکنون در سبزي فروشي ها به نام بادرنجبويه به فروش مي رسد گياه ديگري با نام فارسي بادرشبو و با نام علمي Deracocephalum muldavica است که اثراتي تا حدودي شبيه بادرنجبويه ولي خفيف تر دارد.

در ضمن در فروشگاههاي عطاري هم به علت عدم آشنايي عطاران سنتي و جمع آوري کنندگان گياهان از منابع طبيعي با علم گياهشناسي ، گياهي به نام گل اروانه (دواي شيخ علي) يا Hymenocrater. که برگهايي بسيار شبيه بادرنجبويه دارد به فروش مي رسد. لذا بايد توجه نمود که با استفاده از اين گياهان توقع ايجاد اثرات بادرنجبويه را نبايد داشت.

وجه تمايز بادرنجبويه با گياهان مذکور اين است که بادرنجبويه برگهاي قلبي شکل دارد در حالي که بادرشبو برگهايي کشيده و به طول 3 تا 5 سانتي متر و عرض 1 تا 5/1 سانتی متر دارد . همچنين تمايز آن از گل اروانه يا دواي شيخ علي اين است که در بادرنجبويه برگها بويي شبيه ليمو دارند که در گل اروانه اين بو اصلاً به مشام نمي رسد.

گياهشناسي :

بادرنجبويه گياهي است پايا و پرشاخه و پرپشت به ارتفاع 30 تا 80 سانتي متر و بسته به شرايط اقليمي بيشتر و يا کمتر هم مي شود. منشا آن شرق مديترانه و جنوب اروپا گزارش شده است و در اسپانيا تا قفقاز و در آسياي صغير و ايران رويش دارد.

برگها قلبي شکل ، متقابل و دندانه دار با دندانه هاي فاصله دار از هم است. روي برگها را کرکهاي ريز سفيدرنگي پوشانده است. طول برگها 3 تا 6 سانتي متر است و عرض آنها هم 3 تا 4 سانتي متر. رنگ برگها معمولا در سطح فوقاني سبز تيره و در سطح تحتاني سبز روشن است و هنگامي که در دهان گذاشته شوند باعث خشك شدن دهان و ايجاد مزه ي گس مي شود که به خاطر دارا بودن تانن است. برگها داراي رگبرگهاي برجسته و ظاهري ناصاف هستند.

ساقه ها همانند ساير گياهان خانواده نعناعيان چهارگوش و مستقيم هستند و به ندرت اتفاق مي افتد که به صورت خوابيده روي زمين قرار بگيرند (که در گياهان جوان اين اتفاق بيشتر است).

ريشه ها به رنگ قهوه اي و از روي استولونها خارج مي شوند.

گلها در خرداد تا اواسط مرداد و در زاويه بين برگها ظاهر شده و داراي رنگهاي سفيد يا گلي هستند و به تعداد 6 تا 12 تايي در محور برگها ظاهر مي شوند . کاسه و جام آن داراي دو لوب است که لوب بالايي داراي دو لوب و لوب تحتاني داراي سه لوب است. بر روي کاسه ي گل 13 رگه قابل تشخيص است. پرچمها دي دينام ( 2بزرگ و 2 کوچک) هستند و ميوه ي چهارفندقه اي قهوه اي رنگ دارد.

نيازهاي اکولوژيکي :

در طول رويش به هواي گرم و نور کافي نياز دارد. بذرها در دماي 10 درجه سانتي گراد جوانه مي زنند و درجه حرارت مطلوب براي رشد آن 20 تا 22 درجه سانتي گراد است. براي مدتي مي تواند سرماهاي شديد تا 20- درجه را هم تحمل کند ولي اگر گياه مسن باشد اين دماها براي آن مضر خواهد بود.

کمبود نور سبب کاهش رشد و مواد موثره و کيفيت و کميت اسانس ميشود. بادرنجبويه در هر نوع خاکي قادر به رويش است ولي خاکهايي با بافت متوسط و غني از ترکيبات کلسيم و مواد و عناصر غذايي برا ي رويش آن مناسب است. pH مناسب آن بين 8/4 تا 8 مي باشد.

ترکيبات شيميايي :

برگ مليس داراي يک ماده تلخ ، تانن، کامفر ، قندهاي مختلف، مواد رزيني، مواد پکتيکي و 1/0 تا 25/0 (گاهي 75/0) درصد اسانس است که ماده موثره آن به حساب مي آيد. اسانس مليس مايعي بيرنگ يا به رنگ زرد روشن تا مايل به خاکستري است که داراي بويي بسيار مطبوع شبيه ليمو مي باشد که اگر اين اسانس از برگ گياه قبل از گلدهي گرفته شده باشد اين بو محسوس تر است. مهمترين ترکيبات تشکيل دهنده ي اسانس هم سيترال ، سيترونلال ، ژرانيول و لينالول هستند.

از نظر ترکیبات شیمیایی در اندام سبز این گیاه موادی مانند اسیداولئیک، سیترال، ژرانیول و رزماری اسید وجود دارد. این گیاه دارای اسانس روغنی فرار است که به عنوان منبع غنی از سیترال است. سیترال بوی تند لیمویی دارد و معمولا ازمرکبات و از این گیاه گرفته می شود و در صنعت عطرسازی مصرف دارد.

همچنین در برگ های بادرنجبویه تانن ها وجود دارند. از دیگر ترکیبات آن می توان لیمونن و فلاونوئیدها را نام برد.

خواص درماني:

بادرنجبويه نيرودهنده و ضد تشنج است و بعلاوه مقوي معده ، بادشکن، تسهيل کننده عمل هضم و معرق هم هست. به خاطر تحريک جريان خون باعث ازدياد ادرار و عرق مي شود و طبق گفته زرگري در طب عوام از آن استفاده هاي متعددي همچون رفع دل پيچه هاي ناشي از نفخ، درد هاي عصبي معده (کوليت)، چنگ زدگي معده، تپش قلب ، سردرد و سرگيجه، کم خوني دختران جوان، بيماريهاي تنفسي و . . . مي شود.

کاشت و تکثير

کشت به دو صورت انجام مي شود : کشت با بذر و تکثير رويشي

کشت با بذر هم خود به دو صورت انجام مي شود :

مستقيم در زمين اصلي و غير مستقيم به صورت نشاکاري

کشت مستقيم بذر در زمين اصلي:

در اواخر پاييززمين را که 20 تا 30 تن کود دامي به آن داده شده و تاعمق 25 تا 30 سانتي متري شخم خورده به رديف هايي با فواصل 60 سانتي متر از هم تقسيم کرده و بذر را در عمق 5/0 تا 1 سانتي متري کشت مي کنند.لازم است بذرها به خاطر قوه ي ناميه ي ضعيفي که دارند حدود 20 ساعت در آب خيس شده و يا اينکه 48 ساعت در دماي صفر درجه نگهداري شده و سپس کاشته شوند. رشد اوليه ي بادرنجبويه بسيار کم است وبايدعلفهاي هرز دائماً وجين شوند. ولي هنگامي که بوته ها به حدي رسيدند که زمين را پر کنند علفهاي هرز قدرت رقابت با بادرنجبويه را نخواهند داشت. معمولا به خاطر همين رشد اوليه ضعيف بادرنجبويه است که آنرا به صورت مستقيم کشت نمي کنند. در اين سيستم براي هر هکتار زمين به 8 تا 10 کيلوگرم بذر نياز است.

کشت بذري غير مستقيم:

بذربادرنجبويه را به صورت رديفي دراواخر بهمن ماه در خزانه زيرپلاستيکي يا در اواخر فروردين و ارديبهشت در خزانه ي هواي آزاد کشت مي کنند.فاصله رديفها از يکديگر 25 تا 30 سانتي متر و عمق کاشت حدود 5/0 سانتي متر است. براي هر هکتار زمين به 5/0 کيلوگرم بذر مناسب نياز است و از هر متر مربع خزانه 250 تا 300 نشا به دست مي آيد.زمان مناسب براي انتقال نشاها از خزانه زير پلاستيکي به زمين اصلي اواسط ارديبهست و براي انتقال نشاها از خزانه ي هواي آزاد به زمين اصلي اواخر تابستان مي باشد. فاصله ي رديف در زمين اصلي 50 تا 60 سانتي متر و فاصله ي دو بوته از هم 30 تا 40 سانتي متر است. براي هر هکتار هم 50 تا 65هزار بوته مورد نياز است.

تکثير رويشي:

در اين روش بوته هاي دو تا سه ساله را از خاک خارج کرده و آنرا به سه تا چهار قسمت تبديل مي کند. هر بوته ي جديد بايد شامل ريشه ساقه و چند برگ سالم و مفيد باشد. از آنجا که اين کار هزينه ي زيادي را در بر دارد معمولا کمتر استفاده مي شود.

داشت :

همانطوري که ذکر شد چون رشد اوليه بادرنجبويه بسيار کند است بايد درايتداي رشد علفهاي هرز بطور مرتب وجين شوند که در سطوح وسيع تجاري به طور مکانيکي ممکن نيست و بايداز علفکشهايي مانند مرکازين به مقدار 4 تا 6 کيلوگرم در هکتار استفاده کرد.کک نباتي شلغم که با تغذيه از برگهاي گياه آن را توري شکل مي کند ، زنجره ي سبز که از شيره ي نباتي گياه تغذيه ميکند و باعث بيماريهاي ويروسي ميشود از مهمترين آفات اين گياه هستند. براي مبارزه با آنها مي توان از محلول يک درصد BI-58 يا محلول يک درصد فوسدرين استفاده کرد. لازم به ذکر است که اين کاربرد سموم بايد حداکثر تا 25 روز قبل از برداشت محصول انجام شود و بعداز آن به خاطر عدم اتمام دوره ي کارنس سموم استفاده از آنها به صلاح نيست.

آبياري بايد به طور مرتب هر يک هفته تا ده روز انجام شود. اگر چه بادرنجبويه قادر به تحمل خشکي است ولي کم آبي و خشکي هاي طولاني سبب خشک شدن آن مي شود. در هر دوره ي آبياري بايد گياهان حدود 30 تا 40ميلي متر آب دريافت کنند.

کاربرد محلول غذايي مانند واکسال و يا ميکراميد به مقدار چهار تا شش ليتر در هکتار دو تا سه هفته قبل از برداشت اثر بسيار چشمگيري بر افزايش عملكرد رويشي گياه دارد.

برداشت:

در سال اول يك مرحله و در سالهاي بعدي دوتا سه مرحله مي توان محصول بادرنجبويه را برداشت کرد. براي اين کار بايد کليه پيكره رويشي گياه از فاصله ي حدود 4 تا 5 سانتي متري زمين چيده شود. براي برداشت اول بهترين زمان مرحله ي گلدهي است و براي برداشت دوم اواسط شهريور و برداشت سوم اواخر مهر ماه انجام مي گيرد. بهترين ساعت براي شروع کار برداشت ساعات 8 تا 9 صبح است که شبنم موجود روي برگها تبخير شده و برگها خشک هستند. برگها پس از برداشت براي جلوگيري از خشک شدن بايد به سرعت با خشک کنهاي الکتريکي و با دماي 45 تا 50 درجه خشك شوند. از آنجا که بيشتر ماده مؤثره ي بادرنجبويه در برگهاي آن است بهتر است که فقط برگهاي آن مورد استفاده قرار گيرند تا ميزان ماده موثره حاصله بيشتر باشد.

عملکرد پيکره ي رويشي بادرنجبويه بسته به کليه شرايط (اقليمي، نوع کاشت ، نوع برداشت و . . .) بين 10 تا 20 تن در هکتار مي باشد.

بذرگيري:

براي جمع آوري بذر بايد در شهريور ماه هنگامي که بذرها شروع به رسيدن مي کنند سرشاخه هاي گلدار گياه را جمع آوري کرده و در مکاني آفتاب دار خشک کرده و سپس اقدام به بوجاري بذر نمود . معمولا از هر هکتار بادرنجبويه بين 150 تا 300 کيلوگرم بذر بدست مي آيد.

گفته می‌شود که زنبورهای عسل هیچگاه باغی را که بادرنجبویه در آن می‌روید ترک نمی‌کنند و کندوی معطر به بوی این گیاه، زنبورهای جدیدی را تشویق می‌کند که در آن کندو اقامت گزینند.

خواص درمانی بادرنجبویه

بادرنجبویه داروی مورد علاقه پزشک بزرگ ایرانی، ابوعلی‌سینا بود که جهت تقویت قلب و انبساط روح تجویز می کرده است.

استفاده از این گیاه به عنوان یک داروی ضد افسردگی تا قرن هفدهم ادامه داشت. آزمایش‌های جدید بر روی حیوانات آزمایشگاهی نشان می دهد که این گیاه همانند یک داروی مسکن بر روی دستگاه عصبی مرکزی عمل می کند و به همین دلیل آرام بخش است.

این گیاه به اشکال مختلفی از قبیل اسانس، عصاره روغنی، روغن، پماد، کمپرس و دم‌کرده استفاده می‌شود. بادرنجبویه دارای طبیعت گرم و خشک است. خواص آن عبارتند از :

* آرام بخش اعصاب

* ضد بیماری های قلب، معده و روده

* مفرح و نشاط آور

* خوشبوکننده دهان

* اسانس این گیاه در آرام کردن درد معده با منشاء عصبی، احساس چنگ‌زدگی در معده، تپش قلب، سردردهای یک طرفه، سرگیجه، عصبانیت، بی خوابی، استفراغ های دوران بارداری،درد عصبی دندان و رفع تندخویی در دختران جوان و زنان موثر است.

* بالا برنده فشار خون

* ضد اسپاسم، ضد درد، نیرو دهنده، ضد تشنج

* برای رفع احساس صداهای مبهم در گوش، هیستری، مالیخولیا

خواص برگ بادرنجبویه

برگ این گیاه، بهترین دارو برای کسی است که هنگام نگرانی و اضطراب دچار ناراحتی معده  می شوند. دم کرده آن نیز جهت بهبود تهوع ، مراحل اول سرماخوردگی، خستگی عصبی و افسردگی مفید است.

ضماد برگ این گیاه برای بهبوددرد مفاصل  مفید است.

در اسپانیا، برگ بادرنجبویه را به سس سالاد اضافه می‌کنند و برگ تازه آن را با چای معمولی مخلوط و یک نوشیدنی مطبوع تهیه می‌کنند.

روغن بادرنجبویه

کمپرس، پماد و روغن حاصل از این گیاه جهت دفع حشرات و درمان زخم نیش آنها و رفع تنش عصبی، از زمان ابن سینا تجویز شده است. گیاه پزشکان و عطاران، روغن بادرنجبویه را برای از بین بردن افسردگی، نگرانی، بی قراری و سردردهای عصبی تجویز می‌کنند.

از آنجا که روغن این گیاه عامل اصلی درمانی گیاه است، توصیه شده است که از مصرف خشک شده‌ گیاه خودداری و تازه آن استفاده شود.