یکی از مهم ترین موارد تهیه گیاهان دارویی و صنعتی خشک کردن آن هاست .قابلیت استفاده ، مرغوبیت گیاه جمع آوري شده و قیمت آن بستگی به درست خشکاندن آن دارد. تجربه نشان داده است که یک کشت پربار و یا جمع آوري انبوه گیاهان دارویی و صنعتی، اغلب به خاطر خشکاندن غلط و ناقص، با شکست مواجه شده است.
محصول تازه و آبداري که به سادگی فاسد می شود ، پس از خشکاندن ، براي انبارکردن ارسال می گردد .تا زمانی که هنوز در قسمت هایی از گیاه رطوبت وجود دارد ، فعل و انفعالاتی درآن صورت می گیرد، که در اثر این فعل و انفعالات می تواند مواد متشکله موثر گیاه دچار تغییر گشته، تجزیه و نابود گردد . بنابراین می توان از ظاهر محصول پی به خرابی آن برد .
روش کلی خشکاندن این است که مواد خام گیاهی خشک شده، باید از لحاظ رنگ ، شکل ، عطر، مزه و مواد موثر حتی الامکان مشابه با گیاهان جمع آوري شده تازه آنها باشند . براي خشکاندن گیاهان دارویی و صنعتی از روش هاي زیر استفاده کرد :
- خشک کردن مصنوعی
خشک کردن مصنوعی توسط کوره و اجاق یا به وسیله بو دادن و انواع دستگاه هاي خشک کن صورت می گیرد که با ظرفیت هاي گوناگون ساخته شده است .
- خشک کردن طبیعی ( یا در هواي آزاد )
این عمل ممکن است در نور خورشید یا سایه انجام شود و بستگی به نوع گیاه و قسمت هاي مختلف آن دارد . در هواي آزاد ،روي چمن ها و چراگاه ها ، در محوطه حیاط ، کف انبارها یا سقف سالن ها ممکن است انجام گیرد .
خشکاندن مصنوعی در دستگاه هاي خشک کن که داراي قسمت هاي مختلف و ویژه می باشند ، مانند تسمه ، اتاق ، سطح ، کوره دوار، نرده نوسانی و سیلوي خشک کن صورت می گیرد . از محاسن دستگاه خشک کن این است که کشاورز و جمع آوري کننده را از وابستگی به شرایط آب و هوایی می رهاند و این امکان را به وجود می اورد که در ماه هاي بیکاري ( زمستان ) به خشک کردن محصول بپردازد .
حرارت لازم جهت خشک کردن گیاهان بر حسب قسمت هاي مختلف آن متفاوت است .معمولاً این حرارت براي گل ها 30 تا 40 درجه و براي ریشه ها 50 تا 60 درجه سانتی گراد می باشد. حرارت لازم براي برگ ها ، میوه ها و بذرها حدود 45 تا 50 درجه سانتی گراد است.
در خشک کردن گیاهان دارویی و صنعتی باید نکات فنی زیر را رعایت نمود :
– کلیه اعضاي گیاهان را به استثناي بعضی از ریشه ها، باید در سایه خشک نمود.
– محصول تازه را باید بلافاصله گسترده ، یا توسط دستگاه خشک کن ، خشک نمود . در صورت عدم امکان وسیع و وسایل کافی ، نباید مقادیر زیادي از گیاهان را جمع آوري کرد .
– در جریان خشک کردن محصول باید یک بار دیگر قسمت هاي نامناسب ، مانند علف هاي هرز، ساقه هاي اضافی ، سنگریزه ها ، برگ هاي زرد یا برگ هایی که لکه قهوه اي و یا آلوده به کفک یا زگیل دارند را از محصول جدا نمود .
– انواع گیاهان با قیمت هاي مختلف را باید جدا از هم ، گسترده و خشک نمود . به هنگام استفاده از نرده هاي خشک کن بر روي هر یک از طبقه ها فقط یک نوع گیاه دارویی ، گسترده شود .
– هرگز در ایام بارانی و نامساعد نباید اقدام به جمع آوري گیاهان نمود و اگراشتباهاً به علت عدم اطلاع این عمل انجام گرفت نباید آنها را خشک کرد زیرا نمونه هاي خشک شده ، قابلیت فروش نداشته و مورد توجه قرار نخواهند گرفت .
– محصول مورد نظر را باید به صورت قشري نازك (5 سانتیمتر) پهن نمود . تا زمانی که محصول خشک نشده است نباید به آن دست زد . به ندرت محصول را جهت خشک کردن سریعتر ، زیر و رو می کنند ، زیرا این کار از ارزش کالا می کاهد .
– گل ها و برگ هاي دارویی را در هواي آزاد زیر سایه خشک میکنند از خشک کردن گیاهان دارویی در گرماي مستقیم خورشید باید خودداري نمود ، زیرا رنگ و خواص ظاهري آن ها از بین رفته و به صورتی در می آیند که مورد توجه خریداران قرار نمی گیرند .
– میوه ها ، بذرها ، ساقه هاي زیرزمینی و قسمت هاي گوشتی گیاهان را ابتدا ، در هواي آزاد خشک کرده و سپس در فضاي گرم، مانند کنار شوفاژ، در نزدیکی بخاري، تنور با حرارت ملایم، فر و یا روي اجاق، مجدداً خشک می نمایند. نباید گلها، برگها، گیاهان، میوهها و بذرها را شست. فقط ریشهها، ساقههاي زیرزمینی و قسمتهاي گوشتی گیاهان را قبل از خشکاندن به خوبی شسته و بر حسب بزرگی به 3 یا 4 قطعه تقسیم میکنند.
– به هنگام نخ کردن دستههایی از گیاهان و ریشهها باید میان دستهها و هر کدام از نخها به اندازه کافی ( 1015 سانتیمتر) فاصله گذاشت.
– همه گیاهان و قسمتهاي گیاهی، به ویژه گلها را باید در مقابل تابش شدید و نافذ نور حفظ کرد. حتی در صورت لزوم باید فضاي خشک کن را تاریک نمود.
– زمان لازم براي خشکاندن گیاه نسبت به شرایط آب و هوا، نوع گیاه، قسمتهاي گیاهی و حرارت به کار رفته متغیر است .
– پس از خشکاندن باید بلافاصله محصول را بسته بندي کرد و دقت نمود تا گیاهان دارویی خشک شده خرد و بد شکل نشوند. همچنین باید دقت شود که محصول خشک شده در هواي نمناك یا در هوایی با درجه رطوبت بالا قرار نگیرد زیرا مجدداً رطوبت هوا را به خود جذب خواهد نمود .
– بعد از جمع آوري و بسته بندي محصول، محیط کار، نردهها، وسایل و دستگاه خشک کن به دقت تمیز گردد .
– چوبهاي بسیار سخت را به صورت خاك اره در میآورند یا پودر می کنند. تعدادي از مواد خام گیاهی را مثل گلها و برگها را پس از خشکیدن می مالند مثل مرزنگوش، آویشن، مرزه، آقطی و اسطوخودوس.
انبارکردن و نگهداري مواد دارویی گیاهی
نگهداري و حفظ صحیح مواد دارویی گیاهان بر روي اثر درمانی آنها بسیار تاثیر گذار است . انبارهاي مواد دارویی باید ضد حریق باشند، از فولاد و بتون یا آجر ساخته شده باشند، نسبت به گرما و حرارت نفوذ ناپذیر باشند.
رطوبت زیاد باعث افزایش وزن ماده دارویی، کم شدن ترکیبات موجود در ماده دارویی، فعال شدن آنزیمها و رشد سریع قارچها می شود. نور به صورت غیر مستقیم روي مواد رنگی داروها اثر گذاشته و باعث تغییر رنگ آنها میشود و تا اندازه اي باعث فساد مواد موثرگیاهان میگردد. اکسیژن موجود در هوا و اکسیدازها سبب اکسید شدن مواد موثر موجود در داروها می شود.
شرایط انبارهاي مواد دارویی
– خنک و تاریک
– عمل تهویه هواي خشک بخوبی انجام گیرد
– محافظت از مواد در برابر حشرات
– راههاي حفاظت از مواد گیاهی در برابر حشرات
– قراردادن مواد دارویی در حرارت 65 درجه
– بخار دادن مواد دارویی با برومورمتیل جهت ضدعفونی نمودن آنها
– پاشیدن یا وارد کردن مواد گیاهی در محلول هاي آهکی (مثل زنجبیل )
– راههاي محافظت از مواد گياهي در برابر نور و رطوبت وحرارت
– نگهداري ازمقدار کم مواد گياهي در داخل جعبه هاي در دار که نسبت به نور و رطوبت غيرقابل نفوذ اند.
– نگهداري از مواد دارويي در حداقل حرارت ممکن (بهترين حرارت کمي بالاتر از حرارت نقطه انجماد است ولي چون اين امر در اکثر موارد ممکن نيست از اين رو حرارت انبارهاي مواد گياهي و دارويي تا حد ممکن بايد پايين باشد ). نکته مهم و قابل توجه در مورد خشکاندن مواد گیاهی وجود دارد این است که علی رغم ظاهرخشک گیاهان هنوز اغلب درون آنها (ساقه ها و رگه هاي برگ ها ) مقداري رطوبت وجود دارد که در صورت عدم دقت در انبارکردن، مواد را فاسد می نماید. به همین خاطر آزمایش خشکی، یا سنجش رطوبت مواد خام خشک انبار شده، یکی دو با در هفته اجباري است.
